فرمانرو جانوران

شاخه پروتوزوآ (جانوران تک سلولی)                          Phylum Protozoa

پروتوزوآ بیشتر جانوران تک یاخته ای میکروسکوپی هستند . اینها در سلسله جانوری پایین ترین جانوران گروههای بزرگ می باشند و گروههای دیگرجانوران بافتی ، پریاخته یا متازوئرها هستند.
از لحاظ ساختمان ، یک پروتوزوئر با یک سلول از جانور متازوئر قابل مقایسه و تطبیق است.
ولی از نظر عمل و وظیفه یک موجود زنده (Organism) کاملی است و دارای توازن وتعادل
فیزیولوژیکی است و تمام اعمال ضروری زندگی یک جانور را انجام می دهد . بعضی از
پروتوزوئرها از لحاظ ساختمان بسیار ساده و بعضی دیگر پیچیده و دارای «اندام های سلولی
– cell organs یا Organelles» هستند . اندام های سلولی به کار اعمال حیاتی خاص
می خورند و از نظر عمل شبیه به دستگاههای جانوران پریاخته می باشند . بسیاری از
پروتوزوئرها زندگی مستقل دارند و یا به طور آزاد شنا می کنند ، درحالیکه بعضی بی حرکت و
بعضی هر دو صورت را دارا می باشند و کلنی هایی (Colonies) تشکیل می دهند . بقیه در
روی یا داخل بعضی از گونه های گیاهان و تمام انواع جانوران از پروتوزوئرها تا انسان زندگی
می کنند.بسیاری از پروتوزوئرها برای جانوران بسیار کوچک دیگر به منزله غذا می باشند.
بعضی دیگر در تصفیه آب هایی که به وسیله صافی ها انجام می شود و بسترهای فاضلابها مفیدند،ولی گونه های بیماری زا از قبیل عوامل اسهال خونی آمیبی ، مالاریا و بیماری خواب آفریقایی به منزله ی تازیانه ای برای نوع بشر می باشند .
پروتوزوآ برحسب ساختمانها یا تشکیلاتی که برای حرکت دارند به پنج رده تقسیم می شوند:

1-    ماستیگوفورا(Mastigophora) ، یا تاژک داران دارای یک یا چند تاژک شلاق مانند.
2-    سارکودینا(Sarcodina) ، یا ریشه پایان (Rhizopods) با پاهای کاذب .
3-    اسپوروزوآ(Sporozoa) ، فاقد اندامهای سلولی مخصوص حرکت می باشند .
4-    سیلیاتا(Ciliata) ، یا مژکداران(Ciliates) که دارای مژک در سراسر زندگی می باشند .
5-    سوکتوریا(Suctoria) ، یا مکنده ها که در آغاز دارای مژک و در مراحل بلوغ دارای
شاخک اند .

گروه سوکتورین ها                                                 Group Suctoria

 این گروه ، مژکدارانی هستند که در آنها ، نوزاد مژک دار و شناگر آزاد است ، اما در حالت بلوغ ، پایه ای برای اتصال بدن به یک نقطه پدید می آید ؛ جاندار حالت ساکن می یابد و مژکها را از دست می دهد .این جانداران سیتوستوم (دهان سلولی) ندارند و غذا را از طریق بازوهای دراز و باریک و لوله مانند خود می گیرند . سوکتورین ها طعمه های زنده و معمولا مژکداران را با نوک یک یا چند بازوی خود می گیرند و آنها را فلج می کنند . سپس سیتوپلاسم طعمه را از طریق همان بازوی متصل شده به درون سلول خود می کشاندو واکوئل گوارشی تشکیل می دهند .
بهترین نقطه برای جست و جوی سوکتورین ها ، درون جلبک هایی است که در روی لاک
لاک پشتان رشد می کنند . جنس معمولی سوکتورین هایی که در آنجا یافت می شود ،
آنارما (بدون پایه یا پوسته) و اسکوالوروفریا (دارای پایه و پوسته) است . سایر نمونه های
ساکن آب شیرین عبارتند از : پودوفیرا و دندروسوما .
کتینه توپسیس و افه لوتا ، ساکن آبهای شورند .
سوکتورین های انگل ، شامل تریکوفریا که در بدن اقسامی از بی مهرگان و ماهی های آب
شیرین است . الانتوسما ، که در روده بعضی از پستانداران زندگی می کند و اسفروفیریا است که در بدن استانتور Stentor)) یافت می شود .

• از کتاب جانور شناسی بی مهرگان تألیف : هیکمن ، رابرتس و لارسون . ترجمه : حسین دانش فر(1385)

    شاخه مژکداران Phylum Ciliata                                                                                                                                                                                                                   

  مژکداران گروه جالب توجه و بزرگی هستند که اقسام آن از نظر شکل ، گوناگونی زیاد دارند . این تک سلولی ها در زیستگاه های آب شیرین و شور به سر می برند . مژکداران از نظر ساختاری ، پیچیدگی زیادی دارند و در میان پروتوزوئرها ، تخصص یافته تر از بقیه به شمار می آیند . بیشتر آنها زندگی آزاد دارند ، اما اقسام انگل و هم سفره هم در میان آنها یافت می شود . معمولا منزوی و متحرک اند ، اما برخی ثابت هستند و پاره ای نیز به صورت کلونی زندگی می کنند . گوناگونی شکل و اندازه میان آنها زیاد است . در مجموع ، از بقیه ی پروتوزوئرها درشت ترند ، ولی اندازه ی آنها بین  10 تا 20 میلی میکرون تا 3 میلی متر است . همه ی آنها مژک هایی دارند که به صورت منظم و هماهنگ موج می زنند . درضمن ، آرایش مژک ها گوناگون است و برخی هم در حالت بلوغ مژک هایشان را از دست می دهند .
مشخصات عمومی مژه داران :
1-    بدنی پوشیده از مژه با تقسیم کار محدود دارند .
2-    سیتوپلاسم آنها دارای دو نوع هسته ، یکی بزرگ ، رویشی چند n کروموزومی (ماکرونوکلئوس) و
دیگری کوچک ، زایشی 2n کروموزومی (میکرونوکلئوس) است.
3-    دارای دهلیز دهانی ، دهان ، حلق و واکوئل های گوارشی است .
4-    تولید مثل به هر دو روش غیر جنسی و جنسی (الحاق و خود باروری) صورت می گیرد .
بیشتر مژکداران هولوزوئیک (تغذیه به سبک جانوران یا آلی) هستند . اغلب این جانداران یک دهان
Cytostome) دارند که در بعضی فقط یک دهانه است و در بقیه به گلو یا شیاری مژک دار متصل است . دهان در بعضی توسط خارهایی برای بلعیدن شکارهای بزرگ تقویت شده است و در برخی – مانند پارامسی – ذرات غذایی از طریق به جریان در آوردن آب توسط مژک ها ، به سوی دهان رانده می شود .
مژک ها :
مژک ها کوتاهند و معمولا در طول سلول یا ردیف های مورب آرایش یافته اند . مژک ها ممکن است سطح
سلول را بپوشانند یا آنکه به ناحیه ی دهانی یا به نوارهای ویژه محدود شوند . در بعضی از شکلها ، مژک ها به صورت ورقه ای جوش خورده اند که غشای «نوسان دار» نامیده می شود . گاهی نیز قطعات ، غشای کوچکتری را تشکیل می دهند که برای راندن غذا به درون گلو (Cytopharynx) به کار می آید . در شکل های دیگر ممکن است مژک های به هم جوش خورده کاکل مانندهای محکمی را تشکیل دهند که سیری (Cirri) نام دارد و اغلب برای خزیدن به کمک مژک ها به کارمی آید .

 
رده بندی از کتاب جانور شناسی بی مهرگان ، تألیف دکتر شاهرخ پاشایی راد (1384)

رده ی اسپورداران                                                    Class Sporozoa

هاگداران دارای سه زیررده به نام های گرگارینیا ، کوکسیدیا و پیروپلاسمیا هستند .
گرگارین ها انگلهای معمولی بی مهرگانند ، اما اهمیت اقتصادی چندانی ندارند .
کوکسیدیا ها انگلهای درون سلولی بی مهره ها و مهره دارانند . بعضی از اقسام موجود در این
گروه از نظرپزشکی و دامپزشکی بسیار اهمیت دارند . پیروپلاسم ها از نظر دامپزشکی تا حدی
اهمیت دارند ؛ مثلا بابسیا بیگمینا (Babesia bigemina) ، باعث بروز نوعی تب در دامها
می شود . اسپورداران بدون اعضای حرکتی و واکوئلهای منقبض شونده اند و دارای تولید مثل
غیر جنسی به وسیله تقسیمات زیاد و تولید مثل جنسی هستند و اغلب آنها تولید اسپور می کنند .
همگی انگل داخلی و معمولا با مرحله داخل سلولی هستند .
مشخصات عمومی هاگداران :
1-    همه ی آنها انگلی هستند و در بدن بی مهرگان و مهره داران ، در درون و یا بین سلول ها
به سر می برند .
2-    هاگها در زمان بلوغ فاقد اندام حرکتی تاژگی و مژکی هستند .
3-    دارای کیست مقاوم در زمان انتقال هستند .
4-    در اثر نیش حشرات به میزبانها انتقال می یابند .
5-    مواد غذایی خود را به طریق اسمزی تهیه می کنند و به همین دلیل فاقد واکوئل های
گوارشی و دفعی هستند .
6-    تولید مثل آنها به هر دو روش غیر جنسی و جنسی صورت می گیرد .
7-    اکثرا بیماریزا هستند و بیماریهای خطرناکی مثل مالاریا را در انسان و یا حیوانات دیگر
باعث می شوند . انگل مونوسیست نیز در کرم خاکی آن را عقیم می سازد .
ساختمان هاگ :
بدنی کشیده دارد که در یک انتها باریک و در انتهای دیگر تا حدودی پهن است . پلیکل هاگ
سه لایه به همراه فیبریل یا میکروتوبول هایی در جهت انقباض هاگ دارد . تعداد میکروتوبول
ها بر حسب نوع گونه متغیر است ، به طوری که در پلاسمودیوم ویواکس
(Plasmodium vivax) 11 ، در پلاسمودیوم اوواله (P.ovale) 13 و در پلاسمودیوم
فالسی پاروم (P.falciparum) 15 میکروتوبول وجود دارد . سیتوپلاسم هاگ واجد حلقه های
رأسی پیشین و پسین به همراه اندامکهای قطبی است . کار اندامکهای قطبی ترشح آنزیم
پروتولایتیک جهت نفوذ در سلولهای میزبان است .

 
رده بندی از کتاب جانورشناسی بی مهرگان ، اثر : هیکمن ، رابرتس و لارسون . ترجمه : حسین دانش فر (1385)

زیر شاخه سارکودینا (آمیب ها)                    Sub Phylum Sarcodina

1-    در شکل بالغ پاهای کاذب سیتوپلاسمی دارند .
2-    آبزی ، در آبهای شیرین یا شور و در خاکهای مرطوب به سر می برند و با خزیدن در آب
حرکت می کنند .
3-    با تاژکداران ارتباط ژنتیکی دارند ، چرا که تاژکداران در مرحله ای خاص از چرخه ی
زندگی به شکل آمیب در می آیند و تاژک خود را از دست می دهند .
4-    بدون تقارن یا تقارن کروی دارند .
5-    بدون پوشش درونی یا بیرونی بوده و یا واجد آن هستند .
6-    بدون تشکیل هاگ و بدون عمل الحاق (Conjugation) هستند .
زیر شاخه ی سارکودینا در بر گیرنده ی دو فوق رده بر اساس نوع پاهای کاذب است که
عبارت اند از :
1-    ریشه پایان (Rhizopoda) 2- محور پایان (Actinopoda) .
ریشه پایان در برگیرنده ی سه رده به نام های :
1-    لوبوپودا (Lobopoda) ،2- رشته پایان (Filopoda) و3- شبکه پایان
(Reticulopoda) است .
درحالیکه محور پایان شامل رده های : 1- شعاعیان (Radiolaria) و 2- خورشیدی ها
(Heliozoa) است .
تغذیه در سارکودینا :
آمیب ها اندامهای حسی یا اندامهای ویژه ای برای دیدن ، شنیدن ، مزه کردن ، بو کردن و غیره
ندارند ، اما به راحتی می توانند غذا را از دیگر مواد تشخیص بدهند . آنها قادرند گیاه و جانور
را از هم تشخیص داده و علاقه مندی خود را به یک نوع غذا نشان دهند . آمیب اندام ویژه ای
برای گرفتن غذا ندارد ، اما قادر است این کار را در هر نقطه از سطح بدنش انجام دهد ، برای
این کار از پاهای کاذب و به طرق مختلف استفاده می کند . حلقه زدن (Circumvalation) ،
بلع محیطی (Circumfluence) ، فرورفتگی (Invagination) ، نوشیدن سلولی
(Pinocytosis) ، هضم و جذب (Digestion and assimilation) .
لایه ی واکوئل غذایی تشکیل شده در درون سلول از بین می رود و سلول با ترشح آنزیمهای
گوارشی ابتدا غذا را تبدیل به مایع و سپس جذب می کند . آنزیمها ابتدا غذا را با لیزوزومها
اسیدی ، سپس به وسیله ی آمیلاز قلیایی و آن را جذب می کنند .
دفع در سارکودینا :
غذای هضم نشده به تدریج به طرف عقب و سمت چپ کشیده می شود و چون منفذی وجود
ندارد ، با ایجاد یک دهانه ی موقتی براثر فرورفتگی دراکتوپلاسم آن را به خارج دفع می کند .
تولید مثل در سارکودینا :
تولید مثل در سارکودینا به دو روش غیر جنسی و جنسی صورت می گیرد.
روش غیر جنسی به دو صورت تقسیم دوتایی و چند تایی صورت می گیرد . در تقسیم دو تایی
ابتدا هسته ، سپس جسم پایه و به دنبال آن تقسیم طولی سیتوپلاسم صورت می گیرد . در تقسیم
چند تایی که در دو حالت کیستی و بدون کیستی صورت می گیرد ابتدا هسته به  طور متوالی
به روش میتوز تقسیم شده و به دنبال آن با تقسیم سیتوپلاسم هر قطعه از آن یک هسته را احاطه
می کند و بدین وسیله تعداد زیادی سلول دختر به وجود می آید ، سلول های دختر با از بین
رفتن غشای سلول اصلی آزاد می شوند .
حرکت یا نقل مکان :
حرکت آمیب به وسیله تشکیل موقتی زواید انگشت مانند به نام پاهای کاذب (Pseudopodia)
است که از هر جای جسم سلولی اش می تواند حرکت کند . این قسم حرکت نامنظم را حرکت
آمیبی شکل گویند .

زیر شاخه ماستیگوفورا (تاژکداران)Sub Phylum Mastigophora                   Mastigophora                                                                                                                                 

اگرچه بعضی از از تاژکداران می توانند پای کاذب تشکیل دهند ، اما وسیله اصلی حرکت آنها ، چند تاژک است . بعضی از پروتوزوئرهای بسیار ابتدایی را در این زیر شاخه می توان یافت . گروه شامل فیتو فلاژله ها (رده فیتو ماستیگوفورا) است که معمولا کلروفیل دارند و گیاه مانندند . زئو فلاژله ها (رده زئو ماستیگوفورا) که کلروفیل ندارند ، هولوزوئیک یا ساپروزوئیک اند ، پس به جانوران می مانند .
فیتو فلاژله ها : این جانداران معمولا یک یا دو (وگاهی چهار) تاژک و کلروپلاست دارند که محتوی رنگدانه های لازم برای غذا سازی است . آنها بیشتر ، زندگی آزاد دارند و اقسام آشنایی چون اوگلنا ، کلامیدوموناس ، پارامسی ، ولوکس و دینو فلاژله (دو تاژکی ها ) را شامل می شوند .
زئو فلاژله ها : همه ی تاژکداران جانوری بدون رنگند ، کلروپلاست ندارند و به روش هولوزوئیک و ساپروزوئیک تغذیه می کنند . بیشتر آنها هم زندگی همزیستی دارند . برخی از مهمترین پروتوزوئر های انگل جزء این گروهند .
تغذیه در تاژکداران :
مشتمل بر سه نوع است : 1- هولوفایتیک(Holophytic) 2- ساپروفایتیک(Saprophytic) 3- هولوزوئیک(Holozoic)
1-    روش هولوفایتیک یا فتوسنتز : در این روش تاژکدار غذای خود یعنی کربوهیدرات را به طریقه فتوسنتز از کربن دی اکسید ، نمکهای غیر آلی ، انرژی خورشیدی و بالاخره با کمک کلروفیل و آب طی چند مرحله می سازد و استفاده می کند .
2-    روش ساپروزوئیک یا ساپروفایتیک : در این روش تاژکدار مواد آلی پوسیده و محلول در آب را از طریق سطح بدن جذب می کند و با ترشح آنزیمی روی آنها باعث هضم و سپس جذب آنها می شود .
3-    روش هولوزوئیک : در این روش تاژکدار برای شکار طعمه ی خود را از طریق بلع ، به کمک پاهای کاذب و یا توسط واکوئل های مخصوص پسولئوس (Pseuleus) و بالاخره از اندامهای میله ای (Rod organs) استفاده می کند .

تنفس در تاژکداران :
تاژکداران اکسیژن محلول در آب را به صورت انتشار از سطح بدن جذب و گاز کربنیک را دفع می کند .

تولید مثل در تاژکداران :
به صورت غیر جنسی و به دو روش تقسیم دوتایی طولی و چند تایی صورت می گیرد .

تقسیم دوتایی طولی (Longitudinal binary fission) :

در این نوع تقسیم ابتدا هسته ی جانور به نزدیکی مخزن یعنی به نزدیکی پایه ی تاژکها می رود و به روش میتوز تقسیم می شود . به دنبال تقسیم هسته ، جسم پایه ، لکه چشمی ، تاژک و غیره نیز با یک برآمدگی و فرورفتگی طولی تقسیم می شود و در نتیجه دو سلول شبیه به هم به وجود می آید .

تقسیم چندتایی (Multiple fission) :

این حالت معمولا در زمان کیستی رخ می دهد . تاژکدار با از دست دادن تاژکهای خود کروی شکل می شود و با ترشح یک لایه ی ضخیم به نام کیست به دورخود آماده ی تقسیم چندتایی می شود . برای این منظور ابتدا با تقسیم دوتایی مضاعف می شود و سپس هر سلول با تقسیم مجدد دو سلول دیگر را به وجود می آورد .این تقسیمات ممکن است در نهایت به 32-16 سلول دختر بیانجامد .

تاژکداران جانوری :

بیشتر این تازکداران را تاژکداران انگلی تشکیل می دهند . میزبان آنها معمولا از بندپایان و مهره داران است و به عنوان انگل بیرونی یا درونی روی آنها یا درون بدن آنها زندگی می کنند .

تاژکداران همزیست :

تاژکدارانی انگلی هستند که قادر به زندگی مستقل نیستند . یعنی نه میزبان و نه انگل نمی توانند بدون وجود یکدیگر زندگی کنند . این تاژکداران بیشتر در در راسته ی هایپرماستیژیدا (Hypermastigida) وجود دارند.

زیر سلسله ی پرسلولی های راستین  Sub Kingdom Eumetazoa           

این زیر سلسله شامل گونه هایی است که در دو طبقه بر حسب تقارن و یا لایه های
رویشی آرایش یافته اند .
طبقه ی اول : تقارن شعاعی ها(دو برگه رویانی ها – Radiata(diploblastica) ) :
این طبقه در بر گیرنده جانورانی است که تقارن شعاعی دارند و از دو لایه ی
رویشی تشکیل یافته اند .این طبقه مشتمل بر دو شاخه ی ، کیسه تنان(Cnidaria)
و شانه داران (Ctenophora) است .

طبقه ی دوم : دو طرفی ها (سه برگه رویانی ها – Bilateria(triploblastica)) :
این طبقه در برگیرنده ی جانورانی است که تقارن دو طرفه و به عبارتی دیگر سه
لایه ی رویشی دارند و از کرمهای پهن تا انسان را در برمی گیرد . این طبقه بر
اساس فاقد ، کاذب و یا حقیقی بودن حفره ی عمومی به سه زیر طبقه به نام های
بی حفرگان ، حفره داران کاذب و حفره داران حقیقی تقسیم شده است .

شاخه ی اسفنجها  Phylum Porifera                                     
مشخصات عمومی اسفنجها :
1-    از ابتدایی ترین جانوران چند سلولی هستند .
2-    به شکلهای گوناگون از جمله گلدانی ، استوانه ای ، فنجانی ، پنکه ای ، قارچی ،
نعلبکی شکل و یا غیره دیده می شوند .
3-    اندازه ی آنها از چند میلیمتر تا حدود 2 متر گزارش شده است که به رنگهای زرد
، خاکستری ، قرمز ، نارنجی و غیره دیده می شوند .
4-    اکثرا جمعی و در یازی هستند .
5-    ممکن است تقارن شعاعی (Radial symmetry) داشته یا نداشته باشند .
6-    بدن آنها از سه لایه اکتودرمی ، مزوگلیا و آندودرمی تشکیل یافته است .
7-    اسکلت محافظتی به نام اسپیکول (Spicule) از جنسهای آهکی ، سیلیسی و یا
اسپونژین دارند .
8-    دستگاه عصبی (Nervous system ) ندارند .
9-    هضم در آنها درون سلولی است .
10-  دستگاه دفعی وازنشی (Excretory system) و دستگاه تنفس در
آنها به روش انتشار صورت می گیرد .
11- بالغ به صورت ثابت ولی دارای لارو متحرک است .
12-  تولید مثل غیر جنسی از طریق جوانه زدن ولی جنسی به وسیله ی
اسپرم و تخمک صورت می گیرد .

رده بندی اسفنجها :

بر حسب اسکلت ساختمانی شامل چهار رده به قرار زیرند :
1-     اسفنجهای آهکی (Calcispongiae)
2-     اسفنجهای شیشه ای (Hyalospongiae)
3-     اسفنجهای معمولی (Demospongiae)
4-     اسفنجهای پروتئینی (Sclerospongiae)

فیزیولوژی اسفنجها :

همه ی اعمال حیاتی اسفنجها به جریان آبی بستگی دارد که از طریق سیستمی ساده یا
پیچیده به نام دستگاه شبکه ی آبی وارد اسفنج شده و از آن بیرون می رود . بر همین
اساس شبکه ی موجود در اسفنجها را به سه دسته به شرح زیر تقسیم کرده اند :
1-    نوع آسکونوئید یا حفره ی تاژکدار(Ascon Type)
2-    نوع سیکونوئید یا کانالهای تاژکدار(Sycon Type)
3-    نوع لئوکونوئید یا سبد های لرزان(Leuconoid Type)

زیر سلسله ی شبه جانورانSub Kingdom Parazoa                                        

مشخصات عمومی پارازوآ :

با بدنی تشکیل یافته ازچندین سلول به جانوران شباهت ندارند ،به همین دلیل به آنها
شبه جانوران می گویند . استقلال سلولی تا حدود زیادی در آنها گزارش گردیده ولی
دستگاه عصبی و اندام جنسی مشخصی ندارند . به هر دو روش غیر جنسی و جنسی
تولید مثل می کنند و مراحل رشد آنها از طریق لاروی به نام آمفی بلاستولا
(Amphiblastula) و یا پارانشیمولا (Parenchymula) صورت می گیرد .
این سلسله در بر گیرنده ی دو شاخه ی اسفنجها (Porifera) و صفحه شکلان
(Placozoa) است .

 
شاخه ی صفحه شکلان  Phylum Placozoa                                               

شاخه ی پلاکوزوآ در سال 1971 توسط  کی . جی . گرل (K.G.Grell) معرفی شد
و شامل گونه ای است که تریکوپلاکس ادهرنس(Trichoplax adhaerens) نام
دارد .این جانداران کوچک دو تا سه میلیمتری و دریازی ، قبلا لارو مزوزوئن ها یا
کنیدارین ها (مرجانیان – Cnidaria) تصور می شدند . بدن ، ورقه مانند است ،
تقارن ندارند ، اندام ندارد و در آن ، دستگاه ماهیچه ای یا عصبی دیده نمی شود .
بدن جانور شامل یک اپی تلیوم پشتی از سلول های پوششی و کرات شفاف ، یک
اپی تلیوم قطور شکمی با سلول های تک هسته ای که در سطح شکمی قرار دارد
(سلول های استوانه ای) ، سلول های غده ای بدون مژک و فضای بین دو اپی تلیوم
است که مایع و سلول های رشته ای دارد . این جانداران ، روی منبع غذایی خود لیز
می خورند و آنزیمهای گوارش را در آنجا ترشح کرده ، مواد حاصل آمده را جذب
می کنند . گرل ، تریکوپلاکس را دیپلوبلاستیک (دو لایه – Diploblastic) می
شمارد که در آن ، اپی تلیوم پشتی اکتودرم و اپی تلیوم شکمی آندودرم است ، زیرا
نقش تغذیه ای دارد . جایگاه فیلوژنتیک پلاکوزوئن ها نا مشخص است ، اما ظاهرا
به اسفنجها بسیار نزدیکند .

رده ی رومبوزوئن هاClass Rhombozoa                                                    

رومبوزوئن ها در بدن کلیه سرپایان کف زی (اکتوپوس ، ماهی مرکب و غیره ) به سر می
برند . حالت بلوغ که ورمیفرم (Vermiform یا Nematogen) نام دارد ، دراز و باریک
است . سلول های داخلی و تولید شده ، لاروی کرم مانند پدید می آورند که رشد می کند و به مرحله تولید مثلی می رسد . وقتی که جمعیت این جانوران زیاد می شود ، سلول های تولید مثلی بعضی از افراد بالغ به ساختاری گناد مانند تبدیل می شود و گامت های نر و ماده ایجاد می کند . تخم های حاصل از ترکیب گامت ها ، به لاروی مژکدار تبدیل می شوند که هیچ شباهتی به والدین ندارد . این لاروها همراه ادرار میزبان وارد آب دریا می شوند . بقیه چرخ هزندگی مشخص نیست ؛ زیرا لاروها فورا وارد بدن میزبان جدید نمی شوند .

 
رده ی ارتونکتیدا                                                     Class Orthonectida         
ارتونکتید ها انگل بی مهره های مختلفی هستند که ستاره های شکننده ، نرم تنان دو کفه ای ، کرمهای پلی کت و نمرتین ها از آن جمله اند . چرخه ی زندگی شامل مراحل جنسی و غیرجنسی است . مرحله ی غیر جنسی کاملا با آنچه در رومبوزوئن ها دیده می شود تفاوت دارد ؛ یعنی ، شامل توده ی سلولی چند هسته ای به نام پلاسمودیوم است که سرانجام پس از تقسیمات مکرر ، نرها و ماده ها را حاصل می آورد .

سلسله ی انیمالیا (جانوران چند سلولی)Kingdom Animalia                                

 
سلسله ی جانوران چند سلولی و یا به عبارتی متازوآ (Metazoa) را به سه زیر رده به نام های،میانزیان پست (Mesozoa) ، شبه جانوران (Parazoa) و پرسلولی های راستین
(Eumetazoa) تقسیم کرده اند .

 
زیر سلسله ی میانزیان پست Sub Kingdom Mesozoa                                   

زیر سلسله ی میانزیان پست در لاتین از دو بخش Zoan به معنی حیوان و Meso به معنی
میان تشکیل شده است که برای نخستین بار توسط وان بندن (Van-benden) فرانسوی به
سال 1876 شناسایی شد . این زیر سلسله در برگیرنده یک شاخه به همان نام است . بنا به نظربندن شاخه ی مزوزوآ همان حلقه ی گمشده و رابط بین آغازیان و چند سلولی ها است .

مشخصات عمومی میانزیان :

1-    دارای ساختمان کامل تری با چندین سلول نسبت به پروتوزوآ هستند .
2-    تماما انگلی اند و در بدن بی مهرگان دریازی یافت می شوند .
3-    دارای اندازه ای به طول 7-5/0 میلیمتر هستند .
4-    بیشتر آنها فقط 30-20 سلول دارند که در دو لایه ی مرکزی و محیطی آرایش یافته اند .
5-    بدنی به ظاهر کرمی شکل ، مژه دار و دولایه دارند که لایه های آن با لایه های بدن جانوران پر سلولی فرق می کند .
6-    در قسمت مرکزی بدن سلول ویژه ای موظف به تشکیل سلول های جنسی و یا جسم تولید (Reproductive body)مثلی است که از نمو آن لاروی در درون بدن موجود مولد به
وجود می آید .
7-    چرخه ی زندگی جنسی و غیر جنسی متناوب یا غیر متناوب دارند .
8-    این شاخه در بر گیرنده ی دو رده به نامهای ، رومبوزوآ ( Rhombozoa) و ارتونکتیدا
Orthonectida) است .

شاخه ی کرم های پهن           Phylum Platyhelminthes              

پست ترین کرم ها ، کرم های پهن یا پلاتی هلمنت ها می باشند که بدن نازک و نرم
دارند . عده ی کمی از آنها آزادند و بیشتر آنها به حالت انگل می باشند .

مشخصات عمومی :

تقارن دو طرفه ، سه لایه رویانی ، بدن پهن و فشرده از سطح پشتی و شکمی دارند.
شکل آنها دوکی و یا نواری است . حفره عمومی (Coelom) ، دستگاه گردش خون
، دستگاه تنفس ، مخرج و قطعات بدنی ندارند . دستگاه دفعی وازنشی از نوع
پروتونفریدی (Protonephridia یا سلول های شعله ای) دارند و قابلیت ترمیم
آنها زیاد است . دستگاه عصبی آنها از نوع مرکزی ، شامل گانگلیون های مغزی ،
طناب های عصبی و اندام های حسی است .

رده بندی کرم های پهن :
مشتمل بر چهار رده به شرح زیر است :
1-    رده ی تورکیان (Turbellaria) – مانند : پلاناریا (Planaria duogesia)
2-    رده ی بادکش داران (Trematoda) – مانند : فاسیولا هپاتیکا
(Fasciola hepatica)
3-    رده ی کرم های نواری(Cestoda)– مانند:تنیا سولیوم(Taenia solium)
4-    رده ی مونژینا(تک میزبان – Monogenea) – مانند :انتوبدلا
(Entobdella soleae)

 کتاب جانورشناسی بی مهرگان ، تألیف دکتر شاهرخ پاشایی راد (1384)

کرم ها                   Worms                                                       

در طبقه بندی جانوران که در آغاز قرن نوزدهم انجام گرفت تمام جانورانی که
دارای بدنی دراز و فاقد ضمائم واضح بودند به کرم ها موسوم شدند . این جانوران
به علت داشتن یک انتهای قدامی یا سر که دارای اندام های حسی است و به قصد
برخورد و روبه رو شدن با محیط به طرف جلو حرکت می کند و یک انتهای خلفی
یا دم ، با اسفنجها ، مرجانها و شانه داران اختلاف و تمایز دارند . همچنین این
جانوران می توانند روی سطح شکمی یا سطح زیرین که رو به پایین و در برابر
زمین واقع است گردش کنند و یا بی حرکت بمانند . سطح پشتی یا پشت آنها در
بالا قرار دارد .
کرم ها تقارن دوجانبی (Bilaterally symmetrical) دارند . شکل خارجی و
بسیاری از قسمت های داخلی بدن آنها در هر طرف یک سطح میانی یا سهمی
وضعیت متقارن دارد . تمام این صفات اختصاصی ، کرم ها را در ردیف برخی
از جانوران عالی تر قرار می دهد . در میان کرم ها انواع مختلفی دیده می شود
که از لحاظ بسیاری از خصوصیات ساختمانی و بیولوژیکی با هم اختلاف دارند
به طوریکه آنها را باید به چندین شاخه ی مجزا تقسیم نمود .
عده ای از آنها زندگی آزاد دارند و محل زندگی آنها بسیار متفاوت است . مثلا در
آب های شور ، لب شور ، آب های شیرین ، محیط مرطوب ، ماندابها و ...
زندگی می کنند .
عده ای دیگر زندگی انگلی دارند و در بدن گیاهان و جانوران و حتی در بدن
انسان به سر می برند . این کرم ها بسیار زیادند و اغلب مولد امراض خطرناکی
برای گیاهان ، جانوران و انسان می باشند .

کتاب جانورشناسی عمومی ، جلد 2، تألیف دکتر طلعت حبیبی (1384)

 
شاخه ی خارپوستان         Phylum Echinodermata                 

اسم خارپوستان به علت جلد سخت خارداریست که ازاختصاصات طبقه زیراپیدرمی
یعنی درم بوده و همین طبقه است که طبقات سخت آهکی و خار خارپوستان را به
وجود می آورد . اکینودرماتا ( به یونانی ، Echinos به معنی خارپشت یا جوجه
تیغی است و Derma به معنی پوست ) .

مشخصات عمومی :

دریازی ، اکثرا کف زی (Benthic) ، دارای تقارن شعاعی در زمان بلوغ ولی
دو طرفه در دوره ی لاروی ، دارای پوشش آهکی به صورت خار یا حلقه های
آهکی ، فاقد سر و بدن بندبند ، دستگاه گوارش ساده ولی کامل ، تنفس از طریق
آبششهای پوستی معلق و شبکه ی آوندی ، فاقد دستگاه دفعی وازنشی مخصوص
ولی سلول های آمیبی موجود در مایع حفره ی عمومی بدن این امر را انجام می
دهند . فاقد دستگاه گردش خون ولی دارای دستگاه خونی Haemal ، دستگاه
عصبی شامل سلول ها و فیبرهای عصبی ، حفره ی عمومی در برگیرنده ی سه
قسمت احشایی ، شبکه ی آبی و دستگاه خونی در دوره ی لاروی است . اندام
های جنسی نر و ماده جدا ، غدد جنسی بزرگ با مجاری جنسی ساده ، تولید مثل
به صورت جنسی ، لقاح بیرونی ، رشد غیرمستقیم از طریق مراحل لاروی ،
دارای قابلیت خود برشی .

انواع خارپوستان :
1-    رده ستاره آساها(Class Asteroidae) مانند ستاره دریایی(Sea Star)
2-    رده مارسانان(Class Ophiuroidea) مانند ستاره های ترد و شکننده
(Brittle Stars)
3-    رده خارداران(Class Echinoidea) مانند خارپوستهای دریایی
(Sea Urchins) و دلارهای سنگی(Sand Dollars)
4-    رده لاله وشان(Class Crinoidea) مانند لاله های دریایی(Sea Lilies)
5-    رده هلوتوریوئیدآ(Class Holothurioidea) مانند راب ها یا خیاران
دریایی (Sea Cucumbers)

منابع :
کتاب جانورشناسی عمومی ، تألیف دکتر طلعت حبیبی (1385)
کتاب جانورشناسی بی مهرگان ، تألیف دکتر شاهرخ پاشایی راد (1384)

شاخه ی شانه داران      Phylum Ctenophora                               

شانه داران تقریبا از 80 گونه جانور شنا کننده آزاد با بدنهای شفاف ژلاتینی تشکیل
 می گردد که اینها را غالبا «لرزانکهای شانه ای» می نامند ، زیرا در بدنشان
صفحات شانه ای شکل وجود دارد . شانه داران به ستاره های دریایی کمی شبیه اند
و قبلا با مرجانیان طبقه بندی می شدند ، ولی به علت داشتن خصوصیات
ساختمانی و بیولوژیکی در شاخه ی جداگانه ای جای می گیرند.

صفات اختصاصی :
1-    دارای تقارن دو شعاعی (شعاعی + دوطرفی) ، روی یک محور دهانی -
مقابل دهانی می باشند ، دارای سه لایه ی رویشی با مزوگله(Mesoglea)
 زیادند ، حلقه یا بند وجود ندارد .
2-    بدن کم و بیش کروی است (در بعضی پهن است) ، معمولا دارای هشت
 ردیف صفحه ی شانه ای در خارج می باشند .نماتوسیست (Nematocyst)
موجود نیست.
3-    دستگاه گوارش دارای دهان ، حلق ، معده و مجاری منشعب است .
4-    دستگاه عصبی منتشر است و در آن یک اندام حسی مقابل دهانی وجود
 دارد .
5-    جنس های نر و ماده یکی می باشند و سلول های مولد از آندودرم
مجاری گوارشی واقع در زیر صفحات شانه ای تشکیل می شوند ، رشد و
نمو (سیر تکاملی) مستقیم است ، تکامل غیر جنسی و تناوب نسل وجود ندارد .

شباهت شانه داران با مرجان ها :
1-     تقارن شعاعی دارند .
2-    قسمت های بدن روی محور دهانی و مقابل دهانی قرار دارند .
3-    دارای یک حفره ی معدی – عروقی و شاخه های آن می باشند .
4-    مزوگله ژلاتینی دارند .
5-    به استثنای دستگاه گوارش ، فضاهای درونی وجود ندارد .
6-    به جز دستگاه گوارش دستگاه های دیگری موجود نیست .

اختلاف شانه داران با مرجان ها :
1-    هشت ردیف صفحه ی شانه ای دارند .
2-    عضلات مزانشیمی یا مزودرمی موجود است .
3-    دستگاه گوارش حاوی تشکیلات عالیتری است .
4-    یک ناحیه ی حسی مقابل دهانی دارند .
5-    نماتوسیست موجود نیست .

 
از کتاب جانورشناسی عمومی ، تألیف دکتر طلعت حبیبی (1385)

شاخه ی مرجانیان                Phylum Coelenterata                  

مرجانیان (Cnidaria) پست ترین جانورانی هستند که بافت های مشخص دارند.
مرجانها به طور منفرد یا دسته جمعی به سر می برند و بر دو نوع اند :
1-    پولیپ (Polyp) که دارای بدن بدن لوله ای می باشد و یک انتهای آن
بسته و چسبیده است و در انتهای دیگر یک دهان مرکزی وجود دارد که معمولا
 اطراف آن را شاخک های نرم احاطه کرده است .
2-    مدوز (Medusa) که به طور آزاد شنا می کند ، بدنش ژلاتینی و به شکل
چتر و از شاخکهایی حاشیه گذاری شده است و در برجستگی مرکزی سطح مقعر
 آن دهانی دیده می شود .

 صفات اختصاصی :
1-    تقارن شعاعی در حول محور دهانی – مقابل دهانی (Oral-Aboral) ،
تقارن دو شعاعی در بعضی از آنتوزوآ ، سر و حلقه و بند وجود ندارد .
2-    بدن از دو لایه ی سلولی ،یک اپیدرم خارجی(اکتودرم) و یک گاسترودرم
 (Gastrodermis) درونی (گاسترودرم درونی به منزله ی آندودرم است)
تشکیل شده و میان دو لایه ی مزبور به مقدار کم یا زیاد تیغه ی میانی یا
مزوگله (Mesoglea) وجود دارد ؛ نماتوسیستها (کپسول های نیش زننده) در
 یک یا هر دو لایه جای دارند .
3-    اسکلت آهکی یا شاخی است و یا از هیچکدام نمی باشد . الیاف عضلانی در
 اپیتلیا (Epithelia- بافت پوششی) دیده می شود .
4-    دهان از شاخکهای نرم احاطه شده و به یک حفره ی هاضمه ی کیسه مانند
 به نام اندرون (Enteron) متصل می گردد . اندرون ممکن است منشعب یا
به وسیله ی دیواره هایی تقسیم بندی شده باشد ؛ مقعد وجود ندارد .
5-    خون و اندام های تنفسی و وازنش دیده نمی شود .
6-    شبکه ی منتشری از سلول های عصبی در دیواره ی بدن که فاقد سیستم
عصبی مرکزی است ؛ بعضی از آنها دارای لکه های چشمی یا استاتوسیت
(Statocysts) می باشند .
7-    تکثیر معمولا به وسیله ی تناوب تولید مثل انجام می گیرد ، یعنی با جوانه
 زدن غیر جنسی در مرحله ی چسبیده یا پولیپ و تکثیر جنسی به وسیله گامت
ها در مرحله ی آزاد یا مدوز ؛ یک جنسی یا دو جنسی ، بعضی دارای غدد
تناسلی ساده ولی بدون مجاری جنسی می باشند ؛ تقسیم هولوبلاستیک
(Holoblastic) است .
لارو ، پهن و مژکدار است و به نام پلانولا (Planula) نامیده می شود .

 اندازه :
پولیپ های هیدروئید انفرادی معمولا میکروسکوپی هستند ، ولی درازای کلنی
های گونه های مختلف از چند میلیمتر تا 2 متر می رسد . قطر عروس های دریایی
یا مدوزهای رده ی سیفوزوآ از دوازده میلیمتر تا 2 متر است ، بزرگترین آنها
سیانه آ آرکتیکا (Cyanea arctica) دارای شاخکهایی به طول تا 10 متر است .

      از کتاب جانورشناسی عمومی ، تألیف دکتر طلعت حبیبی (1385)

به علت پیچ خوردن توده ی احشایی، در توده ی احشایی به چشم نمی خورد.

شكم پایان از طریق جلد (جبه) و یا حفره ی جبه كه نقش شش را بازی می كند، تنفس میكنند. جدا جنس و یا تك جنس (هرمافرودیت) هستند و در عدهای چرخه ی زندگی مستقیم شاخه ی نرم تنان یا مولوسکا

گرچه کرم های پهن یا نماتد ها از نظر تعدد گونه مقام دوم بعد از بندپایان را در سلسله ی جانوری به خود اختصاص می دهند، اگر تنوع گونه ای نیز مورد توجه و مد نظر قرار گیرد، این جایگاه توسط نرم تنان جایگزین خواهد شد.تنوع راه های زندگی و اشغال زیستگاه های متنوع و تفاوت های شکلی بسیار زیاد در اعضای نرم تنان بسیار چشم گیر است، تا حدی که مطالعه یک نمونه به عنوان نمونه ی شاخص و تیپیک این شاخه، کار بسیار مشکلی است.

ویژگی های نرم تنان

نرم تنان گروه دیگری از پروتوستوم ها هستند که بند بندی بودن مشخصی ندارند.بدن این جانوران به دو قسمت اصلی قابل بخش است ؛ یک توده ی احشایی که به طور مشخص و تیپیک توسط یک پوسته ی دائمی احاطه شده و یک قسمت پایی ـ سری که در قسمت شکمی توده ی احشایی واقع است. قابل ذکر است که بند بندی نبودن ( هر چند در بعضی انواع ابتدائی تر نرم تنان مانند نئوپلینا و کیتون ها مشاهده می شود ) وقابلیت تقسیم بدن به دو بخش فوق، باعث شده که بسیاری از زیست شناسان بر این باور باشند که نرم تنان از یک جد مشابه کرم های پهن مشتق شده اند که بسط کانال گوارشی آن به ایجاد یک توده ی احشایی منجر شده است.

سر در جلو قرار دارد و چندان از بقیه ی قسمت های سری ـ پایی متمایز نیست ولی معمولا مجهز به قسمت های حساسه از قبیل شاخک ها  یا تانتاکول ها و یا چشم ها است.

دهان در سر تعبیه شده و دارای زبانی است که در سطح آن یک مجموعه ی نواری شکل از دندانه های سخت شده ( از جنس کیتین و پروتئین سخت شده ) به صورت ردیف های عرضی ( یعنی سوها نک یا رادولا ) قرار دارد. کل قسمت های پایی ت سری می تواند به داخل صدف کشیده شده ، تنها در موقع لزوم خارج شود .

بر روی امعاء و احشاء ( توده ی احشایی ) پوششی وجود دارد که تا حدودی بر روی قسمت پایی ـ سری نیز امتداد دارد و حتی بعضی مواقع حاشیه های آن به هم می رسد.

این پوشش جبه یا مانتل نام دارد و صدف را ترشح می کند.وضعیت صدف مبنای خوبی برای رده بندی نرم تنان به حساب می آید چنانکه صدف در عده ای کاملا ساده و مخروطی شکل، در عده ای پیچیده و در عده ای دو کفه ای است، حال آنکه در عده ای تحلیل رفته و داخلی است با حتی اصلا وجود ندارد. بین جبه و بدن، فضایی به نام حفره ی جبه ای وجود دارد که جایگاه بسیاری از اندام های مهم بدن است. از جمله می توان به آبشش ها یا تنیدیوم ها ( آبشش های ویژه ی نرم تنان ) اشاره کردکه در این حفره قرار دارند و تعداد آن ها تا 5 جفت ( در تک پاره صدفیان ) ، خیلی بیشتر از این ( در بس پاره صدفیان ) و در اغلب نرم تنان  ( مانند حلزون ها و دو کفه ای های ابتدایی ) یک جفت است. هر تنیدیوم محوری دارد که رشته ها یا صفحات آبششی در هر قسمت آن ( مانند آرایش ریشه های پر ) قرار دارند و یک رگ اصلی پشتی خون تیره را جهت تصفیه به سمت آن می آورد و یک رگ اصلی شکمی خون روشن یا اکسیژنه را از آن به قلب بر می گرداند. سطح رشته ها یا صفحات این آبشش ها مژه دار است و ترتیب مژه ها چنان است که با ضربات دائمی آنها، یک جریان آب درست در عکس جهت جریان خون ایجاد می شود ، جریان آب بین رشته ها یا صفحات مجاور از سمت شکمی به سمت پشتی است.

 این نوع جریا نات ( جریانات متقابل ) فقط مخصوص نرم تنان است. تنیدیوم ها علاوه بر جریان آب، در راه اندازی جریان تغذیه ای نیز نقش دارند.

حفره ی عمومی کاهش یافته و منحصر به فضای دور قلبی ( حفره ی پریکارد ) و فضاهای دور غدد تناسلی و دو مجرا یا لوله سلومی ( کلیه های این جانوران ) است ـ گرچه در بعضی نرم تنان ـ نئوپلینا ـ دو حفره ی سلومی پشتی وسیع یافت می شود و با توجه به کاهش حفره ی عمومی، سیستم گردش خون جز استثناءهایی ( بعضی سر پایان )، از نوع باز است و در بدن آن ها فضاهای پر از خون یافت می شود. قلب اغلب متشکل از یک بطن و دو دهلیز است که به بطن راه دارند . خون اکسیژنه از تنیدیوم ها وپوست به دهلیزها و از آن ها به بطن و از بطن به سرخرگ های اصلی می رود.

آنگاه از طریق این سرخرگ ها به طرف اندام های شناور در حفرات پر از خون یا هموسل جریان می یابد. خون سیاهرگی توسط سیاهرگها به طرف تندیوم ها جریان می یابد. در واقع خون نقش اسكلت آب- ایستایی یا هیدرو استاتیك را بازی میكند.

دستگاه گوارش دارای تنوع ساختاری است ولی مشخصاً از دهان شروع شده ،به حفره ی دهانی می رسد كه در كف آن زبان مجهز به سوهانك قرار دارد و توسط یك غضروف نگهدارنده به  نام ادنتوفور Odontophore حمایت می شود. سپس مری و اغلب یك چینه دان، معده (كه اغلب پوشش مژكی داردو غده گوارشی به آن راه دارد)،روده، راست رودهو مخرج قرار دارند.

دستگاه دفعی متشكل از از دو لوله ی سلومی است كه كلیه نامیده می شود و مواد زاید را از حفره دور قلبی گرفته، به حفره ی جبه می ریزند. در انواع پست كه غده جنسی در حفره ی دور قلبی قرار گرفته اندو یاخته های جنسی به آن حفره می ریزند، كلیه ها یاخته های جنسی را نیز به درون حفره جبه تخلیه می كنند.

دستگاه عصبی در ساده ترین نرم تنان متشكل از یك حلقه ی عصبی دور مری(یا تعدادی عقدده عصبی دور مری) و دو جفت طناب عصبی طولی است كه طناب شكمی، پا و طناب های طرفی، اندام ها را عصب دهی می كنند.

 اما در اغلب نرم تنان یاخته های عصبی به صورت عقده های خاصی متمركز شده اند.

این عقده ها به نام عقده های سریcerebral Ganglia  جنبی یا پلوری

 pleural G ، جبه ای pallial G، پاییpedal GواحشاییVisceral  نامگذاری می شوند.

تولید مثل فقط از نوع جنسی است. اغلب هم جدا جنس هستند(عده ای تك جنسی هستندولی در این دسته، از آنجا كه ایجاد یاخته های جنسی از غده مشترك هم زمان نیست، معمولاً دگر لقاحی انجام می شود). چرخه ی زندگی در اغلب نرم تنان همراه با ایجاد قارچ و غیر مستقیم است. لارو مرحله ی اول، لارو چرخان یا ترو كوفور و لارو مرحله ی دوم، لارو ولیژه ی veliger چرخ مانند یا بادبان دار است كه دارای یك حلقه از مژه ها است. گاهی در دوران لاروی انگلی هستند(خانواده ی یونیونیده).unionidae

رده بندی در سطح زیر رده

1ـ رده ی شكم پایان یا گاسترو پداGastropoda ؛ 

در اعضای این رده در صورت داشتن پوسته،پوسته معمولاً پیچ خورده است. در اثر پیچ خوردگیTortiin   بدن تقارن خود را از دست داده است. بعضی تك جنسی یا هرما فرودیت هستند. این رده به سه زیر رده تقسیم می شود:

-زیر رده ی جلو آب ششیان یا پروزوبرانشیاProsobeanchia ؛

ساده ترین شكم پایان هستند. كه وجه مشترك همگی آنها این است كه حفره ی جبه در جلوی بدن به بیرون راه دارد و آب شش ها كه در درون این حفره قرار دارند، در جلوی قلب قرار دارند. حفره ی جبه در لارو (و شاید جد یا نیا) در عقب بدن قرار دارد ولی در بلوغ در جلو و بالای سر قرار می گیرد.

این پیچ خوردگی 180 درجه است و در خلاف جهت حركت عقربه های ساعت و در دو مرحله اتفاق می افتد: اولی خیلی سریع و در نتیجه ی انقباض یك عضله ی مشتق از سمت راست پوسته ی لارو كه عرض بدن را طی كرده است، تا قسمت مخالف (سمت چپ) اماداد  دارد،به وقوع می پیوندد و دومی كند و در طی ایجاد تمایز حاصل می شود.

این پیچ خوردگی همه ی اندام های بالا و عقب سر را متاثر می كند و محل قرار گرفتن آن ها عكس می شود و حتی پیچش سیستم عصبی به شكل S  است و بعضی از اعضاء سمت چپ مانند دهلیز و كلیه تحلیل می یابند و یا بكلی از بین میروند.

جلو آب ششیان تقریباً همیشه دارای پوسته (با در پوش یا اپركول) و دو جنسی اند.معروف ترین نمونه های این زیر رده حلزون های (پوسته دار) دریاییSea-snails ستند.

ـ زیر رده ی عقب آب ششیان یا اپیستوبرانشیا Opisthobranchia ؛

از جلو آب ششیان مشتق گردیده اند. اگر چه در اثر از دست دادن جزیی یا كلی پیچ خور دگی،به طور ثانوی دارای دارای قرینه ی دو طرفی هستند، ولی جفت نبودن بسیارسی از اعضاء داخلی (وجود یك آب شش، یك دهلیز و یك كلیه) خود گواه اشتقاق آن ها از گروه قبلی است. حتی در بعضی آب ششهای اولیه از دست رفته و توسط آب شش های ثانویی جایگزین شده است. این جانوران تك جنسی، فاقد و یا دارای یك پوسته ی داخلی بسیار تحلیل رفته اند. معروف ترین نمونه ها، حلزون های (بی پوسته ی) دریایی Sea-slugs هستند.

ـ زیر رده ی شش داران یا پولموناتاPulmonta ؛

شش داران نیز از جلو آب ششیان اشتقاق یافته اند و گواه این امر نیز فرد بودن بعضی اعضاء داخلی (وجود یك دهلیز ویك كلیه)و نیز وجود پیچ خوردگی است كه در مورد بعضی از اندام ها (بویژه سیستم عصبی به علت كوتاه شدن ارتباتاط عصبی بین عقده های عصبی و تجمع عقده ها دور مری) تقریباً از دست رفته و نوعی تقارن در آنها به چشم می خورد. اعضای این زیر رده فاقد آبشش هستند. ولی حفره ی جبه ی آنها دارای یك دیواره ی عروقی است و به منزله ی شش انجام وظیفه می كند.

پوسته ی این جانوران فاقد در پوش است. خشكی زی (بعضی به طور ثانوی به آب بازگشت نموده اند) وتك جنس هستند. معروف ترین نمونه ها حلزون های (پوسته دار) خشكی و آب شیرین Land and aquayic-snails و حلزون ها ی
(بی پوسته ی ) خشكی Land-slugs هستند.

 2ـ رده ی تبر پایان (پله سی پدا)pelecypoda  یا دوكفه ای ها (بایو الویاBivalvia ) ؛

3ـ رده ی سر پایان یا سفالوپداCephalopoda  ؛

-زیرده ی نوتیلوس هاNautiloidea  ؛

-زیر رده ی آمونیت هاAmmonoidea  ؛

-زیر رده ی دو آب ششیانDibranchia  ؛

4ـ رده ی ناوایا زورق پایان(اسكافوپداScaphopoda  )؛

5ـ رده ی تك پاره صدفیان (مونوپلا كوفوراMonoplacophora  )؛

6ـ رده ی بی صدفیان (آپلاكوفورا ((Aplacophora؛  

7ـ رده ی بس پاره صدفیان (پلی پلاكوفوراPolyplacophora  )؛

رده ی شكم پایان

رده شكم پایان بزرگترین و متنوع ترین گروه نرم تنان است و در بر گیرنده ی بعضی از ابتدایی ترین نرم تنان (بعضی از شكم پایان دریا زی) و بعضی از تكامل یافته ترین آن ها (بعضی شكم پایان خشكی زی) است. صدف این جانوران یك تكه و معمولاً مخروطی شكل است كه توده ی احشایی را احاطه كرده است. سر پای عضلانی معمولاً تقارن دو طرفی دارند ولی این تقارناست.

حلزون باغی

موجود فعال از نظر ظاهری یك قسمت پایی _سری دارد كه در جلویی ترین بخش آن واقع و با دو جفت شاخك (جفت اول حسی و جفت دوم چشمی) از بقیه ی قسمت های آن متمایز است. دهان كه یك منفذ شكاف مانند است و درست در زیر حد جلویی قسمت پایی سری واقع شده و چندان مشخص نیست. پای عضلانی كه دارای تقارن دو طرفی است مرز مشخصی با سر ندارد. توده ی احشایی مركب از از اعما و احشاء پیچ خورده، توسط یك صدف یك تكه ی مار پیچ احاطه شده است. جبه ی پوشانندهی توده ی احشایی در حاشیهی پایینی كمی ضخیم تر است (جز در یك نقطه به نام منفذ ریه یا نوموستومPneumostome  كه در سمت راست بدن قرار دارد) و این بخش ضخیم تر جبه نامیده می شود. در محل نوموستوم جبه با دیواره ی بدن اتصال ندارد و حفره ی جبه با دیواره ی عروقی و مملو از هوا، از فاصله گرفتن جبه از دیواره ی بدن ایجاد شده است.

این حفره نقش ریه یا شش را برای جانور بازی می كند ؛ عروق دیواره حفره به كمك هوا اكسیژنه می شوند. اكسیژن به قلب میرسد و توسط سرخرگ ها به دیگر نقاط بدن انتقال می یابد. خون تیره نیز به قلب بز میگردد و از قلب به حفره جهت تبادل جریان می یابد.

منفذ تناسلی كوچك است و در نزدیكی پایه ی شاخك چشمی در سمت راست قرار دارد. تنها منفذ ادراری و مخرج به حفره باز می شوند و موقعیت آن ها به این ترتیب است كه مخرج كمی عقب منفذ ریه ومنفذ ادراری كمی بالای مخرج قرار دارد.

در این جانور جز منفذ ریه، منافذ ادراری و مخرج از بیرون نمایان نیستند.

پوسته یا صدف  

پوسته در بسیاری ازشكم پایان یك ساختار پیچیده است. آن مانند یك مخروط خالی و در قسمت مركزی دارای یك محور تو خالی به نام ستونك یا كلوملاColumella  است كه اغلب از راه یك منفذ تحتانی به بیرون راه دارد. بر فضای داخلی این پوسته از نوك یا قلهApex  به پایین، تدریجاً افزوده می شود و بیشترین فضا به یك چهارم انتهای پایینی (حجره یا اتاقكChamber  ) مربوط می شود كه با یك دهانه یا دریچه به بیرون راه دارد. قسمت پایی _سری كه توسط یك عضله به نام عضله ستونكی به ستونك یا كلوما اتصال دارد، در موقع استراحت و در هنگام خطر به داخل صدف كشیده می شود. اگر پوسته را طوری در دست گیریم كه قله ی آن بالا و دهانه حجره رو به ما باشد، اگر دهانه ی حجره در سمت راست ستونك واقع شده باشد، پوسته راست گرد و اگر در سمت چپ ستونك باشد، چپ گرد است.

سطح توده ی احشایی پیچ خورده را یك جبه ی مركب از یك اپیتلیوم كم و بیش مژه دار  (در انواع بدون پوسته، كاملاً مژه دار) پوشانده كه غنی از غدد تك یاختهای است. ترشحات این غدد به سطح خبه می ریزد. لبه ی آزاد جبه پررنگ و دارای غدد موكوسی یا مخاطی و غدد آهكی است. كار اصلی این پوشش (جبه) ترشح صدف است كه در اكثر شكم پایان یافت می شود. پوسته از لایه های متعددی ساخته شده كه جز داخلی ترین آن ها (جبه) ، بقیه لایه ها توسط یقه ی جبه ساخته می شوند.

 این لایه ها از خارج به داخل عبارتند از لایه ی پریوستراكمPeriostracum  كه از جنس ماده ی شاخی شبه كیتینی به نام كو نكیولینConchiolin  است، لایه ی پریسماتیكPrismatic  كه از منشور های آهكی متعدد اندود در كونكینولین ساخته شده است، لایه ی مادر مرواریدMother of_pearl or nacre  یا نكر كه جنس آن متناوباً از تركیبات آهكی و كونكیولین است و در مقابل نور خورشید تلالو خاصی دارد. داخلی ترین لایه خود جبه است.

كانال گوارشی و ساختمان های مربوطه

از دهان شروع می شود كه به صورت شیاری در سمت زیزی منتهی الیه جلویی بدن به حفره ی دهانی راه دارد. در سقف حفره ی دهانی یك میله ی سخت شده به نام فك و در كف آن زبان وجود دارد كه در سطح فوقانی آن سوهانك یا رادولا یافت میشود. سوهانك مركب از ردیف های عرضی دندانه ها (از جنس كیتین و پروتئین سخت شده) است و به یك كیسه بن بست كیسه ی سوهانكی راه دارد. حركت این دندانه ها علیه فك بالا، باعث خرد كردن غذا می شود. بعد از حفره ی دهانی مری باریك قرار دارد كه به یك قسمت حجیم یعنی چینه دان منتهی می شود. درست به موازات چینه دان دو غده ی بزاقی یافت می شود كه ترشحات آنها به قسمت جلویی مری راه می یابد. این غدد، ترشح كننده ی موكوسی هستندكه تقریباً آبكی و در بردارنده ی آنزیم های متعدد است. چینه دان همچنین ترشحات غدد گوارشی را دریافت میكند. این ترشحات به عقب سیر می كنند و حاوی یك آنزیم قهوه ای رنگ و آنزیمی مانند سیتاز هستند كه هضم كننده ی سلولز هستند. محل ترشح این آنزیم هنوز مورد بحث است و اینكه آیا از ترشحات غده ی گوارشی است یا جزء آنزینم های مترشحه از موجودات هم زیست چینه دان است، مشخص نیست.

 بعد از چینه دان،معده و سپس روده ی پیچ خورده قرار دارد كه به مخرج در نزدیكی نوموستوم در حفره ی جبه منتهی می شود. این وضعیت سیستم گوارشی، منفعت بزرگی است برای جانوری كه خود را در پوسته ای محفوظ می كند كه تنها از راه یك منفذ به بیرون راه دارد. در بسیاری از شكم پایان در اطراف روده، یك غده ی گوارشی بزرگ و قهوه ای رنگ وجود دارد كه عبارت از یك توده از لوله های منشعب است كه به
 مجموعه ی خوشه مانندی از یاخته ها ختم می شوند. یاخته های مورد نظر بر سه
 دسته اند: دسته ای آنزیم های مخصوص گوارش خارج یاخته ای را ترشح می كنند.
 دسته ای دیگر با جذب مواد غذایی مایع و محلول، گوارش داخل یاخته ای را انجام می دهند و دسته ی آخر ترشح كننده ی كلسیم هستند. همه ی سیستم گوارشی در هموسل غوطه ور است.

سیستم گردش خون    

شكم پایان در سیر تكاملی خود، یك دهلیز را از دست داده اند؛ قلب یك دهلیز و یك بطن دارد. خون سیاهرگی اكسیژن دار (از سیاهرگ های ششی یا حفره ی جبه ای) به دهلیز  می آید، از دهلیز به بطن و از بطن به دو آئورت اصلی جریان می یابد: یك آئورت به جلو امتداد دارد كه ابتدا به سر و سپس به عقب بدن از جمله به پا خون می رساند و آئورت دیگر به عقب امتداد دارد و توده ی اعماء واحشاء را مشروب می كند. مویرگ وجود ندارد. از سمت دیگر هموسل، سیاهرگ های اصلی خون را جهت تصفیه به حفره ی جبه انتقال می دهد. رنگیزه تنفسی هموسیانین نام دارد و خون آبی رنگ است. یك پرده ی دور قلبی مشتق از سلوم نیز دور قلب یافت می شود.

سیستم دفعی  

تنها یك كلیه وجود دارد كه توسط یك منفذ به حفره ی دور قلبی راه دارد. ماده ی دفعی به تناسب زندگی در خشكی، اسید اورئك وكمی آب است.

سیستم تولید مثلی

حلزون باغی موجودی نرـ ماده یا تك جنس یا هرمافرودیت ودارای یك غده ی نر ـ مادهOvotestis   یا مشترك است. این غده به تناوب قادر است یاخته ی جنسی نر و ماده ایجاد كند و از طریق یك مجرا به نام مجرای مشترك به غده ی آلبومن منتهی می شود. در محل این غده،مجرا كمی متسع شده، اطاقك لقاح را ایجاد می كند كه به كیسه ی ته بسته ای به نام كیسه ی دریافت كننده ی اسپرم یا اسپرماتكا راه دارد. این موجود قادر است از اسپرم خود یا فرد هم گونه ی خود استفاده كرده، تخمك های خود را بارور نماید. ضمائم دستگاه تناسلی متعدد ند. مجرای برنده ی اسپرم یا اسپرم میدكت جز در زمان جفت گیری در تمام طول با مجرای تخمك بر یا اویدكت متصل است. در زمان جفت گیری متقابل كه شكل معمول تر تولید مثل یا لقاح است، اسپرم های یك فرد، از مجرای اسپرمی به كیسه ی حاوی اسپرم ها یا اسپرماتوفور كه در بخش های دیگری از سیستم تناسلی تحت عنوان تاژك یا فلاژل و اپی فالوسEpiphallus    شكل می گیرد، وارد می شوند. آلت جفت گیری یا پنیس نیز در تبادل اسپرمی نقش دارد. بعد از جفت گیری،تعدادی از اسپرم ها وارد كیسه ی جفت گیری  Bursa of Copulatarix  و بقیه وارد اسپرماتكا می شوند. بعد از جفت گیری، كیسه ی جفت گیری اسپرماتوفورواسپرم های اضافی را هضم خواهد كرد. غدد انگشتی شكل از دیگر ضمائم دستگاه تناسلی و ترشح كننده ی موكوس هستند. یك كیسه به نام كیسه ی دارتDart  یا كیسه ی حاوی سیخك های جفت گیری، در بر دارنده ی سیخك های آهكی و منشوری شكل است كه جهت تحریك تولید مثل در زمان جفت گیری به درون بدن فرد مقابل پرتاب می شوند.

سیستم عصبی

عقده های عصبی چنان ملحق شده اند كه تشخیص انفرادی آن ها مشكل است. دو عقده ی سری به یك عقده ی پایی در زیر و دو عقده ی طرفی ـ جنبی و یك عقده ی میانی ـ شكمی می پیوندند. در دو طرف عقده ی شكمی ـ میانی، دو عقده ی جانبی (عقده های احشایی) وجود دارد. تعداد زیادی عقده ی ریز در بالای سر یافت می شود كه به
عقده ی سری ارتباط دارند. همه ی بدن به حس لامسه و دیگر حس ها به نوعی حساس است اما از عمده ترین اعضاء حسی می توان به دو شاخك حسی و مخصوص دریافت حس شیمیایی، دو شاخك چشمی و در بر دارنده ی دو چشم ساده كه برای دید محدود منایب است و دو عضو مربوط به حس تعادل یا اتوسیست هاOtocysts  واقع در زیر غدد پاپیPedal glands  اشاره كرد.

حركت و نحوه ی تولید مثل

حركت در هوای مرطوب و اصولاًشب هنگام و به صورت خزیدن انجام می گیرد. اگر جانور روی یك صفحه ی شیشه ای حركت كند، اثر حركات آن به صورت یك موج جلورونده مشاهده می شود. اثر به كمك ترشحات موكوسی مترشحه از غدد پایی ایجاد
 می شود. این غدد در نیمه ی جلویی پا قرار دارند و مجرای آن ها در زیر دهان به بیرون راه پیدا میكند. در زمستان به كمك ترشحات غدد پایی، یك صفحه ی محك به نام اپی فراگمEpiphragm  یا رو پرده ایجاد می شود كه دهانه ی حجره ی صدف را مسدود می نماید. این صفحه یا پرده ابتدا سولفات كلسیمی سپس كربنات كلسیمیو محكم شده،
گر چه منافذی برای برای تبادل گازهای تنفسی دارد، مانع از دست رفتن آب بدن و باعث بقاء جانور می شود. اسپرماتوفوركه در بخش غده ای بالای آلت و اپی فالوس شكل می گیرد و حاوی اسپرم است، به فرد مقابل انتقال می یابد. اسپرم ها وارد كیسه ی دریافت كننده ی اسپرم یا اسپرماتكا می شوند. پس از بارور شدن یك غلاف در سوراخ ها یا در زمین گذاشته می شوند چند هفته بعد، حلزون های جوان سر از تخم در می آورند.

منبع: كتاب جانور شناسی بی مهرگان(1) مولف: دكتر منیژه ی كرمی صفحهات(347ـ333)